Η πανδημία αφήνει το αποτύπωμα της στις εθνικές δημοκρατίες. Λίγο – πολύ, το δίκαιο της ανάγκης μεταβάλλει τη λειτουργία των θεσμών και δοκιμάζει τις δικλείδες ασφαλείας κάθε πολιτεύματος. Σύμφωνα με το Κέντρο για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα, που εδρεύει στη Γενεύη, 84 χώρες έχουν κηρύξει βασικές δημοκρατικές τους λειτουργίες σε κατάσταση ανάγκης.
Η πρόκληση δεν αφορά μόνο τα ημιδικτατορικά ή ψευδο-δημοκρατικα καθεστώτα, όπου οι εξουσίες βρίσκουν ευκαιρία να καταπιέσουν ή να στοχοποιήσουν μειονότητες (Ινδία), να μεταφέρουν υπερεξουσίες στον Πρόεδρο (Σερβία, Τόγκο), να στήσουν μηχανισμούς παρακολούθησης των πολιτών (Ρωσία, Κίνα, Καμπότζη) ή εξόφθαλμης προπαγάνδας (Τουρκία, Μεξικό, Τουρκμενιστάν, Βραζιλία).
Στις ΗΠΑ ο Πρόεδρος Τραμπ έδειξε – ευτυχώς μόνο ρητορικά – την περιφρόνησή του στο αμερικανικό Σύνταγμα θεωρώντας ότι έχει απόλυτη εξουσία εις βάρος των κυβερνητών. Όμως η στοχοποίηση της Κίνας και η συνωμοσιολογία καλλιεργείται συστηματικά ως προεκλογική τακτική. Στην καρδιά της Ευρώπης ο Βίκτορ Όρμπαν εκμεταλλεύτηκε την κρίση για να εγκαθιδρύσει συνταγματική μοναρχία. Στην Πολωνία η κυβέρνηση προσπαθεί να στήσει κάλπες “στο πόδι” αρχές Μαΐου και χωρίς προεκλογική συζήτηση, ενώ τα πρώτα μέτρα απο-καραντινοποίησης άρχισαν
στις 20 Απριλίου.
Στις υπόλοιπες “ώριμες δημοκρατίες” τα συνταγματικά αντίβαρα και οι εγγυήσεις δεν αφήνουν πολλά περιθώρια για εξόφθαλμη κατάχρηση εξουσίας. Όμως η υπολειτουργία των Κοινοβουλίων, η υποχώρηση του κοινωνικού διαλόγου, η έλλειψη διαφάνειας στη διαχείριση του δημοσίου χρήματος, η απουσία διαβούλευσης, η έκτακτη νομοθέτηση, ο περιορισμός της πολιτικής πολυφωνίας στην ενημέρωση είναι φαινόμενα ανησυχητικά. Είδαμε και στην Ελλάδα σημαντικά νομοσχέδια να παρακάμπτουν την διαβούλευση, να ψηφίζονται από “κολοβές” Ολομέλειες στη Βουλή και να εξοβελίζονται κόμματα αντιπολίτευσης από την τηλεοπτική ενημέρωση.
Όσοι ανησυχούν για ένα “πανοπτικό” ή αυταρχικό κράτος επισημαίνουν ότι κυβερνήσεις και ειδικοί καλούνται να προστατεύσουν τη δημόσια υγεία με τη χρήση της τεχνολογίας, χωρίς να παραβιάσουν την ιδιωτικότητα, την πληροφόρηση, την ελεύθερη κυκλοφορία, το δικαίωμα στην εργασία, την απονομή δικαιοσύνης και την κοινωνική προστασία.
Εκ των πραγμάτων, τα κράτη θα συνεχίσουν να αποκτούν μεγαλύτερη πρόσβαση σε ευαίσθητα προσωπικά δεδομένα ασθενών και ανθρωποδικτύων που σχετίζονται με αυτούς. Θα παρακολουθεί όσους μπήκαν σε καραντίνα, θα καταγράφει όσους κάνουν τεστ, θα παρέχει πιστοποιητικά υγείας, ενώ νέα κρούσματα θα απομακρύνονται από τους χώρους δουλειάς και συνάθροισης. Η προστασία της ιδιωτικότητας από την εμπορική εκμετάλλευση ή την κρατική αυθαιρεσία είναι αναγκαία. Στη Silicon Valley, οι τεχνο-γίγαντες Google και Apple ενώνουν για πρώτη φορά τις δυνάμεις τους για να δημιουργήσουν εφαρμογές σε κινητά τηλέφωνα, που θα ειδοποιούν πρόσωπα και Αρχές για πιθανά κρούσματα.
Νέες ανισότητες είναι ante portas, που μπορούν να περιοριστούν με την ενίσχυση της τηλεϊατρικής, της τηλε-εργασίας, την ηλεκτρονική διακυβέρνηση, την παροχή ιατρικής βοήθειας και φροντίδας στο σπίτι, ώστε κανείς να μην μείνει πίσω ή στο περιθώριο εξαιτίας της ατυχίας του να νοσήσει, ιδιαίτερα αν ανήκει σε κάποια ευάλωτη ή ευπαθή κοινωνική ομάδα.
Κάποιοι υποστηρίζουν ότι η επιστήμη και η αποτελεσματικότητα υπερτερούν της δημοκρατίας. Κάνουν λάθος. Κάθε βήμα για την προστασία της υγείας απαιτεί κοινωνική συνεργασία, πολυφωνία, διάλογο, τεκμηρίωση αλλά και πολιτικό αντίλογο. Φανταστείτε πόσο καλύτερη θα ήταν η ανταπόκριση της διεθνούς κοινότητας, αν η Κίνα δεν έκρυβε τον ιό στα πρώτα στάδια εκδήλωσής του. Χωρίς ανεξάρτητη, ερευνητική και αξιόπιστη δημοσιογραφία η παραπληροφόρηση και η προπαγάνδα θα παράγουν δοξασίες, στερεότυπα, διαιρέσεις.
Ας θυμόμαστε ότι επιστήμη και πολιτική δεν συγκρούονται, αλλά αλληλοσυμπληρώνονται. Μαζί χτίζουν κοινωνική εμπιστοσύνη, ισχυρούς θεσμούς, αξιόπιστες δημοκρατικές πολιτικές. Το ακριβώς αντίθετο δηλαδή, από αυτό που προσδοκούν οι αυταρχικοί ακροδεξιοί ηγέτες από την κρίση: την ιδανική ευκαιρία να αμφισβητήσουν τις φιλελεύθερες δημοκρατίες, τη γνώση, τα δημοκρατικά δικαιώματα, την προστασία των μειονοτήτων, την ανοιχτή κοινωνία.
*Άρθρο μου στο Θέμα της Κυριακής, 10.05.2020